Nhiều người không khỏi bất ngờ khi nghệ nhân trẻ Xuân Bách bước vào tuổi
31 đã có một chặng đường dài gần 20 năm gắn bó với then và đã đưa then lan tỏa
đến với công chúng ở trong và ngoài nước.
Gặp nghệ nhân trẻ Xuân
Bách (giảng viên Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc) ở bất cứ đâu cũng
sôi sổi, tâm huyết với việc gìn giữ, bảo tồn giá trị nghệ thuật hát then trong
đời sống đương đại.
Nhiều người không khỏi
bất ngờ khi người thanh niên bước vào tuổi 31 đã có một chặng đường dài gần 20
năm gắn bó với then và đã đưa then lan tỏa đến với công chúng ở trong và ngoài
nước.
Ươm những mầm xanh then
Là người dân tộc Nùng,
sinh ra và lớn lên trên đồng lúa Thất Khê (huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn),
quê hương của điệu then Tò mạy nổi tiếng, vì thế ngay từ khi còn bé, Xuân Bách
sớm được tiếp cận với then qua lời ru, tiếng hát của bà, của mẹ. Người có ảnh
hưởng lớn nhất đối với anh chính là mẹ của anh, nghệ sĩ Triệu Thị Thạc (Đoàn
Nghệ thuật Lạng Sơn) và nghệ nhân Hà Thị Hà.
Nhờ có người mẹ ruột
và "mẹ nghề" ấy, anh được sống trong không khí linh thiêng của then
cổ và sự dìu dặt của then mới. Bởi vậy, anh đã sớm nhận thức được trách nhiệm
là phải tiếp nối những dòng cảm xúc của bà, của mẹ để những làn điệu hát then
còn vang mãi. Tốt nghiệp phổ thông, anh một mình khăn gói lên Trường Cao đẳng
Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc. Tốt nghiệp với tấm bằng loại ưu, anh được giữ lại
làm giảng viên.
Hơn 10 năm học tập,
giảng dạy về hát then chuyên nghiệp, anh cho rằng, giảng dạy về âm nhạc truyền
thống có nhiều khác biệt so với giảng dạy về các loại hình âm nhạc khác. Vì âm
nhạc truyền thống đang bị mai một nên làm sao để người học hiểu được nó một cách
đầy đủ thì cũng là một vấn đề, rất cần phải có sự tìm tòi, nghiên cứu và phương
pháp của người dạy.
Then khác so với các
loại hình dân ca khác ở chỗ, người thực hành then phải vừa hát vừa tự đệm đàn
cho mình theo bài bản và lề lối của từng vùng miền. Ngoài ra, dân ca còn là
phương tiện truyền đạt của ngôn ngữ mà ngôn ngữ Tày hiện đã mai một đi rất
nhiều, nên để đàn và hát sao cho ra cái "hồn", cái "chất"
của then là không hề đơn giản.
Vì vậy, anh cũng như
các thầy, cô đồng nghiệp phải luôn tư duy tìm ra phương pháp truyền đạt, không
chỉ là truyền đạt được cái tinh túy cổ truyền mà còn có cả sự sáng tạo của từng
cá nhân. Để làm được việc ấy, anh vừa dạy hát, dạy đàn, vừa phải dạy kèm cả
ngôn ngữ cho học trò.
Ngoài ra, trải nghiệm
luôn là yếu tố quan trọng trong trao truyền tri thức nên anh thường xuyên cho
các em học sinh trải nghiệm không gian then thực thụ thông qua các chuyến thực
tế tại bản làng để các em ngấm dần cái "chất" then mà không phải em
nào cũng có điều kiện được tiếp xúc.
.
Song song với công
việc giảng dạy chuyên nghiệp, suốt 5 năm qua, anh còn tâm huyết giảng dạy tại
câu lạc bộ (CLB) Cẩu Pung, nơi hai người thầy của anh là nghệ nhân Đoàn Bích
Khê và Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Bông sáng lập tại quê nhà Tràng Định. Từ 24
hội viên khi thành lập (năm 2015) đến nay CLB có 170 hội viên, sinh hoạt ở 4
xã, thị trấn của huyện Tràng Định. Qua quá trình giảng dạy, anh thấy khâm phục
các bác, các cô trong CLB tuy tuổi cao nhưng ý chí học tập, chinh phục tri thức
rất lớn.
Thành quả của sự lao
động không ngừng này chính là các làm điệu dân ca rất cổ như hát Tào, hát Mo,
hát sliên, nàng Hai, khóc tang lễ, hát phường lợi,... được CLB đưa lên sân khấu
và được giới chuyên môn đánh giá cao. Đây là một thành quả rất đáng nể của công
tác sưu tầm mà có khi, ngay cả đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp cũng chưa làm
được.
Đưa then xuất ngoại
Một trong những hoạt
động mà Xuân Bách vinh dự được tham gia, đó là vào tháng 10-2017, anh cùng các
các nghệ nhân, nghệ sĩ như: Nghệ sĩ nhân dân Triệu Thủy Tiên, Nghệ nhân nhân
dân Nông Thị Lìm và các nghệ nhân Nguyễn Văn Thọ, Chu Văn Minh, Nông Công Nam
được tham gia biểu diễn tại Nhà hát Mandapa trong chương trình "Le then
des Tày et Nùng" trong chuỗi Lễ hội âm nhạc thế giới do Viện Văn hóa thế
giới Paris (Cộng hòa Pháp) tổ chức.
.
Anh kể, theo yêu cầu
của nhà hát, các nghệ nhân, nghệ sĩ đã thiết kế sân khấu biểu diễn theo không
gian thờ tự truyền thống của các thầy then. Paris cách vùng then Việt Bắc gần
nửa vòng trái đất nên tất cả phương tiện phục vụ đêm diễn, từ nén nhang đến bát
gạo, các anh đều phải chuẩn bị từ Việt Nam. Chính điều này đã tạo nên một sân
khấu biểu diễn đậm chất then và khiến người xem như đang đắm chìm trong then
Việt Bắc tại chính xứ sở người Tày, Nùng.
Khán phòng của nhà hát
tuy nhỏ bé với số lượng ghế ngồi chỉ gần 200 nhưng lại là không gian rất thích
hợp để biểu diễn then và vé vào xem buổi biểu diễn đã hết từ trước đó 5 tiếng
đồng hồ. Bằng tâm huyết và sự tự hào dân tộc, tuy chỉ có 6 người ít ỏi nhưng
các nghệ nhân, nghệ sĩ đã cố gắng làm bằng tất cả khả năng để đưa đến khán giả
của "kinh đô ánh sáng" 12 trích đoạn then của các tỉnh vùng miền núi
phía Bắc. Đáp lại sự nỗ lực ấy, trong suốt quá trình biểu diễn, khán giả đều
ngồi thưởng thức chật kín nhà hát.
"Khán giả Paris
say đắm với lời then và họ chăm chú nhìn ngắm chúng tôi như chiêm ngưỡng những
bức tranh, những tác phẩm nghệ thuật đẹp với một tâm tình yêu mến vô cùng sâu
sắc. Kết thúc đêm diễn thứ nhất, khán giả trong nhà hát đứng lên và vỗ tay tán
thưởng gần 5 phút, sau đó họ nán ở lại để chia sẻ với chúng tôi. Đa phần khách
của đêm diễn thứ nhất là người Pháp nên chúng tôi vẫn phải có phiên dịch làm
trung gian. Tuy nhiên, sự hào hứng, niềm đam mê và tinh thần tự hào khiến chúng
tôi và khán giả vượt qua ranh giới ấy để đến với nhau một cách trọn vẹn. Niềm
xúc động và tự hào vô cùng lớn khi nhiều khán giả tâm sự rằng, đây là lần đầu
họ được trải nghiệm về then Việt Nam. Họ ngây ngất và bị mê hoặc trước cây đàn
tính, cây đàn chỉ có 3 dây nhưng đem lại rất nhiều cảm xúc không thể nói được
thành lời. Không ít khán giả chia sẻ rằng nhất định họ sẽ đến Việt Nam để chiêm
ngưỡng không gian then và đều đặt niềm tin rất lớn rằng then Việt Nam sẽ được
quốc tế vinh danh một cách xứng đáng", nam nghệ nhân bày tỏ.
.
Lần đem then xuất
ngoại ấy đã có đóng góp quan trọng để thực hành then của người Tày, Nùng, Thái
chính thức được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của
nhân loại vào ngày 13/12/2019 (giờ Việt Nam). Việc then được ghi danh là di sản
phi vật thể đại diện của nhân loại là một trong những sự kiện rất lớn và mang
nhiều ý nghĩa không chỉ với các nghệ sĩ, nghệ nhân với tộc người Tày, Nùng,
Thái nói riêng mà là còn cả của Việt Nam nói chung.
"Đây là tin rất
vui nhưng cũng đặt ra nhiều câu hỏi và mục tiêu cho chúng ta trong công tác bảo
tồn, phát huy then. Bảo tồn sao cho then sống giữa cộng đồng một cách chân
thực, đúng nghĩa và giữ được cái chất bản làng là yêu cầu và mục tiêu lớn nhất.
Điều mà tôi và nhiều người lo lắng nhất đó là then sau vinh danh. Liệu nó có bị
biến tướng hay lãng quên sau công nhận hay không? Đối với tôi, tôi chỉ luôn hy
vọng then vẫn luôn là then chứ không vì được công nhận mà "hương đồng gió
nội bay đi ít nhiều", nghệ nhân Xuân Bách tâm tư.
Với xu thế hòa nhập
thế giới như hiện nay, anh mong sẽ có dịp lại được đem then đi trình diễn ở các
nước khác, bốn biển năm châu, cứ nơi nào có khán giả yêu thích là anh sẵn sàng
đến. Anh nhấn mạnh, thông tin đại chúng, internet và mạng xã hội chính là
phương tiện hữu hiệu nhất để lan tỏa then.
Bằng chứng là hiện nay
một số hội nhóm trên Facebook như nhóm "Đam mê hát then, hát cho nhau
nghe" với hơn 2.000 hội viên đang làm rất tốt công tác quảng bá then. Năm
2018, khi anh và một số nghệ nhân, nghệ sĩ tổ chức chương trình diễn xướng then
"Câu then Việt Bắc" tại Hà Nội gây được tiếng vang rất lớn cũng chính
nhờ nhóm "Đình làng Việt" kết nối.
"Hiến kế" để quảng bá
then
Nhiều năm nghiên cứu,
giảng dạy, Xuân Bách luôn trăn trở về việc quảng bá, bảo tồn then. Anh nhấn
mạnh, một trong những phương pháp quảng bá, bảo tồn và phát huy giá trị của
thực hành then hữu hiệu hiện nay chính là xây dựng các sản phẩm du lịch từ thực
hành then. Việc đưa then vào du lịch sẽ tạo ra sự tác động theo chiều tương -
hỗ, then hỗ trợ hoạt động du lịch tại các địa phương có người Tày, Nùng, Thái
phát triển và ngược lại, hoạt động du lịch cũng giúp tiếng tính, lời then bay
xa hơn đến với bạn bè muôn phương.
Đồng thời, việc xây
dựng được các sản phẩm từ thực hành then sẽ trở thành thế mạnh và mũi nhọn cho
53 điểm du lịch ở vùng có then và người Tày, Nùng cư trú. Tuy nhiên, anh cũng
băn khoăn về việc xây dựng các sản phẩm du lịch từ thực hành then phải tiến hành
một cách thận trọng và cần phải có đội ngũ thực hiện có sự am hiểu sâu về thực
hành then nếu không sẽ dẫn đến sự sai lệch về nhận thức của du khách đối với
thực hành then.
Theo anh, việc xây
dựng các sản phẩm du lịch từ thực hành then có thể thực hiện theo 2 hướng cơ
bản. Trong đó, cần trọng tâm các sản phẩm gắn với diễn xướng then nghi lễ
truyền thống. Sở dĩ anh lựa chọn diễn xướng then nghi lễ truyền thống để làm
trọng tâm xây dựng các sản phẩm du lịch vì then nghi lễ hội tụ những giá trị
đặc sắc nhất của thực hành then.
Đặc biệt, khác với
then mới, then nghi lễ truyền thống còn mang giá trị tâm linh nên phục vụ rất
hữu hiệu cho việc phục vụ nhu cầu tâm linh, cầu mong sự bình an, may mắn của
khách du lịch.
Nghệ nhân Xuân Bách
giãi bày: "Hướng thứ nhất là thiết kế đồ lưu niệm từ thực hành then. Việc
thiết kế các sản phẩm này không chỉ giúp các nghệ nhân có thêm nguồn thu nhập
từ việc chế tác và bán sản phẩm mà còn giúp đem hình ảnh thực hành then đến với
du khách thập phương. Có thể thiết kế các sản phẩm lưu niệm theo các hình thức,
như: tranh ảnh và các tờ bưu thiếp, các nhạc cụ đạo cụ gắn với thực hành then,
các con giống đeo chìa khóa xe, con cù treo ô tô theo hình con vật thiêng trong
then, các hiện vật tâm linh gắn với thực hành then, các băng đĩa về hát then.
Hướng thứ hai là xây dựng các chương trình, tiết mục và các sự kiện về thực
hành then như: Xây dựng các chương trình tiết mục thực hành then để phục vụ
khách tham quan tại chỗ hay tổ chức các sự kiện lớn gắn với thực hành
then".